मध्य भारतका सुख्खा जङ्गलहरूमा, समुदायका सदस्यहरूले हात्तीको गतिविधि पत्ता लगाउन थालेका छन्। यसबाट प्राप्त जानकारीलाई प्रयोग गरेर एक चेतावनी प्रणाली तयार पारिएको छ, जसले हात्तीको आक्रमणबाट हुने मृत्युलाई कम गर्न मद्दत गरिरहेको छ।
भुवन यादव, आफ्नो टोलीको "Friends of the Elephant" लेखिएको टिसर्ट लगाएर गर्व गर्छन्, हात्तीको पाइला, गोबर, वा हात्तीको आवाज सुनेर जानकारी सङ्कलन गर्छन्। "हामीले हात्तीको झुण्डको सही स्थान पत्ता लगाउने बित्तिकै, त्यसलाई मोबाइल एपमा अपडेट गर्छौं," यादवले भने।
भारतीय कम्पनी कल्पवैगले बनाएको यो एपले डेटा विश्लेषण गर्छ र नजिकैका गाउँलेहरूलाई चेतावनी पठाउँछ। World Wildlife Fund का अनुसार, विश्वमा ५० हजारभन्दा कम एसियाली हात्तीहरू छन्। तीमध्ये धेरै भारत, श्रीलंका, नेपाल र दक्षिणपूर्वी एसियामा पाइन्छन्।
ती प्रायः लजालु स्वभावका हुन्छन्, तर बस्ती विस्तार र वन विनाशका कारण मानिसहरूसँगको सम्पर्क बढिरहेको छ। कोइला, फलाम र बक्साइट खानी सञ्चालनले हात्तीहरूलाई छत्तीसगढका ती क्षेत्रहरूमा धकेलेको छ, जहाँ उनीहरूलाई धेरै दशकदेखि देखिएको थिएन।
उदन्ती सीता नदी टाइगर रिजर्भ वरपरका जङ्गलमा गस्ती गरिरहेका यादवले भने, "हामी शान्त हुनुपर्छ ताकि कुनै झडप नहोस्।" राज्य वन विभागले नियुक्त गरेका २५० जना ट्र्याकरमध्ये यादव पनि एक हुन्। "हामी हात्तीको झुण्डबाट २०० मिटरको दूरी कायम राख्ने प्रयास गर्छौं, ताकि भाग्न ठाउँ होस्।"
नेचर जर्नलमा प्रकाशित अनुसन्धानका अनुसार एसियाली हात्तीले ३० सेकेन्डमा सयौं मिटर पार गर्न सक्छ। हात्तीको बासस्थान साँघुरो हुँदै गएपछि मानिस र हात्तीबीचको द्वन्द्व बढेको छ। संसदीय तथ्याङ्क अनुसार सन् २०२३-२०२४ मा भारतमा ६२९ जना मानिसको हात्तीको आक्रमणबाट मृत्यु भएको थियो।
सरकारी तथ्याङ्कले देखाएअनुसार छत्तीसगढमा देशको जम्मा १ प्रतिशत हात्ती रहेका छन्, तर हात्तीको आक्रमणबाट हुने मानव क्षतिमा यो राज्यको १५ प्रतिशत योगदान छ।
अधिकारीहरूका अनुसार सरकारले सुरु गरेको चेतावनी प्रणालीले क्षतिलाई कम गरेको छ। उदन्ती सीता नदी टाइगर रिजर्भ क्षेत्रमा एप सुरु हुनुभन्दा एक वर्षअघि सन् २०२२ मा हात्तीले पाँच जनाको ज्यान लिएको थियो। तीमध्ये ५० वर्षीया लक्ष्मी बाई गोंड पनि थिइन्, जसलाई आफ्नो खेत हेर्दा हात्तीले कुल्चेको थियो।
अलार्म प्रणाली सुरु भएपछि अहिलेसम्म एउटा मात्र हात्तीको आक्रमणबाट मृत्युको घटना दर्ता भएको छ। राज्य वन अधिकारी वरुण जैनका अनुसार गाउँलेहरूले आफ्नो मोबाइल नम्बर र स्थान दिएपछि हात्ती ५ किलोमिटर नजिक आएमा फोन र एसएमएस मार्फत जानकारी पाउँछन्। द्वन्द्वग्रस्त क्षेत्रका गाउँहरूमा लाउडस्पीकर मार्फत घोषणा पनि गरिन्छ।
स्थानीय बासिन्दाहरू चेतावनीले ज्यान जोगाएको बताउँछन्, तर उनीहरू जनावरहरूसँग रिसाएका छन्। सामुदायिक स्वास्थ्य कार्यकर्ता कान्ति बाई यादवले भनिन्, "जब घोषणा हुन्छ, हामी घाँस दाउराका लागि जङ्गल जाँदैनौं किनकि जे पनि हुन सक्छ भन्ने थाहा हुन्छ।" सरकारी अधिकारीहरूले हात्तीहरूले खानाको खोजीमा गाउँमा पस्न नपरोस् भनेर बासस्थान सुधार गर्ने प्रयास गरिरहेको बताएका छन्।
जसका अनुसार एपले ट्र्याकरहरूलाई ठूलो क्षेत्रमा हात्तीको निगरानी गर्न आवश्यक हुन्छ। तर, यो चेतावनी प्रणाली रेडियो कलर जडान गर्नुभन्दा प्रभावकारी छ। "हात्ती यति चलाख प्राणी हो कि त्यसले दुई-तीन महिनाभित्रै कलर निकाल्छ," उनले भने।
