नेपालमा नसर्ने रोगहरुको प्रकोप दिनानुदिन बढ्दो क्रममा छ । सर्ने रोगहरुको तुलनामा नसर्ने रोगहरुले लगभग ८० प्रतिशत भार ओगटेका छन् । नसर्ने रोगहरु मध्ये पनि मुख्यतया मुटु रोग, रक्तनलीको रोग, हृदयघात, मस्तिष्कघात, मधुमेह, दीर्घ श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्या (दम) र क्यान्सर प्रमुख रहेका छन् । क्यान्सरमा पनि विशेष गरी महिलामा त्यो पनि स्तन क्यान्सर र पाठेघरको मुखको क्यान्सरको प्रकोप बढ्दो छ । नसर्ने रोगहरुबाट हुने मृत्यु मध्ये ८० प्रतिशत यी रोगहरुका कारण हुने गरेको छ । यो तथ्यांक नेपाल सरकारले विश्व स्वास्थ्य संगठन (डब्लुएचओ) सँगको सहकार्यमा गरेको अनुसन्धानबाट प्राप्त भएको हो ।
नसर्ने रोगहरुको पहिलो चरणमा लक्षणहरु खासै देखिँदैनन् । त्यसैले जोखिम कारकहरुको पहिचान गरी समयमै सचेत हुनु आवश्यक छ । जोखिम कारकहरुमा मध्यपान, धुम्रपान, अस्वस्थ खानपान र अपर्याप्त शारीरिक क्रियाकलाप रहेका छन् । यदि यी कारकहरु विद्यमान छन् भने नियमित स्वास्थ्य जाँच गराउनु पर्छ । मधुमेहका बिरामीहरुमा धेरै प्यास लाग्ने, बारम्बार पिसाब लाग्ने, तिर्खा लाग्ने, हातखुट्टा झमझम गर्ने र अल्छी लाग्ने जस्ता लक्षणहरु देखिन सक्छन् । उच्च रक्तचापलाई ‘साइलेन्ट किलर’ पनि भनिन्छ किनकि यसको लक्षणहरु सजिलै देखिँदैनन् ।
रक्तचाप बढेको अवस्थामा टाउको दुख्ने, विशेष गरी टाउकोको पछाडिको भागमा बढी दुख्ने जस्ता समस्याहरु देखा पर्छन् । मुटु सम्बन्धी रोगहरुमा छातीमा अप्ठ्यारो महसुस हुने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने र छातीको बीच भाग अथवा देब्रे भाग दुख्ने जस्ता लक्षणहरु देखिन सक्छन् । स्तन क्यान्सरको हकमा स्तनको कुनै पनि भागमा गाँठा देखा पर्ने, दुख्ने, बाहिरी छालाको रङ्ग परिवर्तन हुने र मुन्टो भित्र पट्टि खुम्चिने जस्ता लक्षणहरु देखिन सक्छन् । पाठेघरको मुखको क्यान्सरमा फोहोर पानी बग्ने, तल्लो पेट दुख्ने र कहिलेकाहीँ रगत देखा पर्ने जस्ता समस्याहरु देखा पर्छन् ।
नसर्ने रोगहरु लाग्नुको मुख्य कारण हाम्रो जीवनशैली नै हो ।
नेपालीहरुको जीवनशैलीलाई नियाल्दा धेरै मानिसहरु जोखिममा रहेको देखिन्छ । नसर्ने रोगहरुबाट बच्नका लागि मध्यपान र सुर्तिजन्य पदार्थको सेवन नगर्ने, स्वस्थ खानपानमा ध्यान दिने र पर्याप्त शारीरिक क्रियाकलाप तथा व्यायाम गर्ने जस्ता कुराहरुमा ध्यान दिनु आवश्यक छ । धुम्रपान छोड्नाले एक वर्षमै मृत्युको जोखिम ५० प्रतिशतले घट्ने विभिन्न तथ्याङ्कले देखाएका छन् ।
मध्यपानको प्रयोगलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ । स्वस्थ खानपानमा प्रशोधन नगरिएका खानेकुराहरु जस्तै मकै, जौ र चामल खानुपर्छ ।
फलफूल र सागसब्जीहरु दैनिक ४०० ग्राम जति खानुपर्छ । आयोडिनयुक्त नुनको प्रयोग कम गर्नुपर्छ (दिनमा ३-५ ग्राम मात्र) । बोसोबाट प्राप्त हुने क्यालोरीको मात्रा १० प्रतिशतभन्दा कम हुनुपर्छ । बोसोको लागि माछा, एभोकाडो र ओखर जस्ता खानेकुराहरु खानुपर्छ । तेलमा पनि असन्तृप्त तेलहरु प्रयोग गर्नुपर्छ र ट्रान्सफ्याटको मात्रा क्यालोरीमा १ प्रतिशतभन्दा कम हुनुपर्छ । सागसब्जीहरुमा फाइबर र भिटामिनहरु प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ जसले क्यान्सर, उच्च रक्तचाप, र मधुमेह जस्ता रोगहरुबाट बचाउँछ । त्यसैले सागसब्जीको प्रयोग व्यापक बढाउनु पर्ने हुन्छ ।
शारीरिक क्रियाकलापको लागि हप्तामा ५ दिन, प्रत्येक दिन कम्तिमा आधा घण्टा व्यायाम गर्नुपर्छ । व्यायाम गर्दा मुटुको चाल र श्वासको चालमा परिवर्तन आउनुपर्छ । व्यायाम दुई प्रकारका हुन्छन्: एरोबिक र अनएरोबिक । एरोबिक व्यायाममा अक्सिजनको प्रयोग हुन्छ भने अनएरोबिक व्यायाममा मसलहरुको टोन बढाउनमा केन्द्रित हुन्छ । दुवै प्रकारका व्यायामहरुलाई सन्तुलनमा राखेर गर्नुपर्छ । धुवाँधुलो र वातावरणमा रहेको धुवाँले पनि दीर्घ रोगीहरुको संख्या बढाइरहेको छ । चुरोट सेवन गर्ने व्यक्ति र उसको नजिकमा बस्ने व्यक्तिहरु पनि यसबाट प्रभावित हुन्छन् । चुलोमा खाना पकाउने आमाहरुलाई पनि श्वासप्रश्वास सम्बन्धी समस्या हुने सम्भावना हुन्छ ।
प्रत्येक वर्ष महिलाहरुले स्तन क्यान्सरको जाँच आफै गर्नुपर्छ र कुनै शंका लागेमा डाक्टरकोमा जानुपर्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सरबाट बच्नका लागि सरकारले देशव्यापी रुपमा ह्युमन प्यापिलोमा भाइरस (एचपीभी) विरुद्धको खोप कार्यक्रम संचालन गरेको छ । यो खोप प्रत्येक वर्ष फागुन महिनाको अन्तिम तिर संचालन हुन्छ । पाठेघरको मुखको क्यान्सरको मुख्य कारण हाइजिनको कमी हो । त्यसैले व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान दिनुपर्छ । महिनावारीको समयमा सरसफाइमा विशेष ध्यान दिनुपर्छ र परिवारले पनि महिलाहरुलाई यस विषयमा सहयोग गर्नुपर्छ ।
पाठेघरको मुखको क्यान्सरको जोखिम बढाउने तत्वहरुमा कमजोर सरसफाइ प्रमुख हो । त्यसैले यसबाट बच्न खोप लगाउनु आवश्यक छ । कसैलाई पनि जेनेटिक्सका कारणले मात्र यो रोग हुन्छ भन्ने छैन । यदि परिवारमा कसैलाई यो रोग लागेको छ भने जोखिम बढ्छ तर यसलाई रोक्न सकिन्छ । बच्चा जन्माउने बेलामा आमाहरुले उचित हेरचाह नपाउँदा पनि जोखिम बढ्छ । समग्रमा नसर्ने रोगहरुबाट बच्नका लागि स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु र समयमै रोगको पहिचान गरी उपचार गराउनु आवश्यक छ । नियमित स्वास्थ्य जाँच, सन्तुलित आहार, पर्याप्त व्यायाम र हानिकारक बानीहरुबाट टाढा रहेर नसर्ने रोगहरुको जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ ।
नसर्ने रोगबाट बच्न निम्न उपायहरू अपनाउन सकिन्छ:
- मध्यपान र सुर्तिजन्य पदार्थको सेवन त्याग: धूम्रपान छोड्ने व्यक्तिमा एक वर्षभित्रै मृत्युको जोखिम ५० प्रतिशतले घट्छ ।
- स्वस्थ खानपान:
- मुख नै स्वास्थ्यको प्रवेशद्वार हो भन्ने मान्यतालाई आत्मसात् गर्ने।
- एक थाल खानामा आधा भाग फलफूल, सलाद र सागसब्जी हुनुपर्छ।
- एक चौथाई भागमा भात वा रोटी र बाँकी भागमा दाल, मासु वा तेल हुनुपर्छ।
- प्रशोधन नगरिएका अन्न (मकै, जौ, चामल) खाने।
- दैनिक ४०० ग्राम फलफूल र सागसब्जी खाने।
- आयोडिनयुक्त नुनको कम प्रयोग गर्ने (३-५ ग्राम प्रतिदिन)।
- चिनीको मात्रा कम गर्ने (कुल क्यालोरीको १०% भन्दा कम)।
- स्वस्थ फ्याट (माछा, एभोकाडो, ओखर) खाने।
- अनस्याचुरेटेड तेलको प्रयोग गर्ने।
- फाइबरयुक्त खाना (सागसब्जी) खाने।
- पर्याप्त शारीरिक क्रियाकलाप तथा व्यायाम:
- हप्तामा ५ दिन, प्रत्येक दिन आधा घण्टा मुटुको चाल र श्वासप्रश्वास बढाउने व्यायाम गर्ने ।
- एरोबिक र अनएरोबिक व्यायामको संयोजन गर्ने ।
- चुरोटको धुवाँबाट बच्ने:
- धूम्रपान नगर्ने व्यक्तिले पनि चुरोटको धुवाँबाट टाढा रहनुपर्छ।
- खाना पकाउने आमाहरूले धुवाँरहित चुलोको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
- नियमित स्वास्थ्य जाँच:
- महिलाहरूले नियमित रूपमा स्तन परीक्षण गर्ने र पाठेघरको मुखको क्यान्सरको जाँच गराउने।
- पाठेघरको मुखको क्यान्सरबाट बच्न एचपीभी विरुद्धको खोप लगाउने ।
- शारीरिक सरसफाइमा ध्यान दिने: व्यक्तिगत सरसफाइमा ध्यान दिने र महिनावारीको समयमा विशेष सावधानी अपनाउने।
परिवर्तन गर्न नसकिने जोखिम कारकहरू
- उमेर: उमेर बढ्दै जाँदा नसर्ने रोगहरूको जोखिम बढ्दै जान्छ।
- लिङ्ग: केही नसर्ने रोगहरू पुरुषहरूमा बढी देखिन्छन् भने केही महिलाहरूमा।
- पारिवारिक इतिहास: यदि परिवारमा कसैलाई नसर्ने रोग छ भने, अरू सदस्यहरूमा पनि यसको जोखिम बढ्छ।
- ** genetic predisposition** केही आनुवंशिक कारकहरूले पनि नसर्ने रोगको जोखिम बढाउन सक्छन्।
नसर्ने रोगको उपचार
नसर्ने रोगहरूको उपचार रोगको प्रकार र गम्भीरतामा निर्भर गर्दछ। उपचारमा औषधि, शल्यक्रिया, जीवनशैली परिवर्तन, र पुनर्स्थापना थेरापी समावेश हुन सक्छन्।
- औषधि: उच्च रक्तचाप, मधुमेह, हृदय रोग, र अन्य नसर्ने रोगहरूको उपचारका लागि विभिन्न प्रकारका औषधिहरू उपलब्ध छन् ।
- शल्यक्रिया: केही नसर्ने रोगहरूको उपचारका लागि शल्यक्रिया आवश्यक हुन सक्छ, जस्तै हृदय रोग र क्यान्सर ।
- जीवनशैली परिवर्तन: स्वस्थ खानपान, नियमित शारीरिक व्यायाम, धूम्रपान र मदिरा सेवनबाट टाढा रहने जस्ता जीवनशैली परिवर्तनहरूले नसर्ने रोगहरूको उपचारमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन्।
- पुनर्स्थापना थेरापी: नसर्ने रोगहरूबाट पीडित व्यक्तिहरूलाई सामान्य जीवनमा फर्काउन पुनर्स्थापना थेरापी आवश्यक हुन सक्छ। यसमा शारीरिक थेरापी, व्यावसायिक थेरापी, र मनोसामाजिक समर्थन समावेश हुन सक्छ ।
