मकवानपुरको हेटौंडामा बसोवास गर्दै आएका एक दम्पतीले घरमै गड्यौला पालन गरेर मल उत्पादन सुरु गरेको दुई दशक भएको छ। हेटौँडा–७, नागस्वतीको हरियाली चोकमा बस्दै आएकी ४९ वर्षीया जानुका राई र उनका श्रीमान् धनराज राईले २०६० सालदेखि गड्यौला पालन गरी मल उत्पादन गर्न सुरु गरेका हुन्।
यसअघि ज्याला मजदुरी गर्दै जीविकोपार्जन गरिरहेका राई दम्पतीले करिब २० वर्षअघि गड्यौलाबाट मल बन्ने थाहा पाएपछि जानुकाले गाउँमै तालिम लिएर घरमा नै जैविक मल बनाउने सोच बनाएकी थिइन्।
तीन हजार रुपियाँमा एक किलो गड्यौला किनेर सुरु गरिएको मल उत्पादनले खेती किसानी गर्ने कृषकको मन जितेको छ। अहिले मासिक ३ क्विन्टलसम्म मल उत्पादन गर्ने गरेको उनी सुनाउँछिन्। उनका अनुसार हाल ५० किलो हाराहारीमा गड्यौला पालन गरिएका छन्। "१ किलो गड्यौलाले ५० किलो बराबरको मल निकाल्ने गरेको छ। पहिले १ किलो मल बिकाउन धौधौ हुन्थ्यो, अहिले माग पूरा गर्न कठिन भएको छ," उनले भनिन्।
राई दम्पतीले घरमै तयार गरेको अग्र्यानिक मलप्रति किसानहरूको रुची बढ्दै गएको छ। मिसावटी रासायनिक मलले बाली उब्जनीमा समस्या देखिन थालेपछि राई दम्पतिको घरमै उत्पादित जैविक मलको माग बढ्दै गएको हो। गड्यौलाको मल प्रतिकिलो ३५ रुपियाँमा बिक्री गर्ने गरेको उनी बताउँछिन्। "किसानहरूको मागअनुसार मल बिक्री गर्न सकिरहेको छैन। अब गड्यौलाको बासस्थान थप्ने तयारीमा छौं, त्यसपछि अझै धेरै मल उत्पादन गर्न सकिने आशा छ," उनले भनिन्।
घरमै मल उत्पादन हुने हुँदा घरमा तरकारी उब्जाउन र अन्नपात फलाउन पनि निकै सहज भएको उनको भनाइ छ। घामपानी छेक्ने एक कोठामा उपयुक्त लम्बाइ, चौडाइअनुसार तयार गरिएको एक पिटमा गड्यौलाको बासस्थान बनाइएको छ। मासिक ३० डोका मल किनेर गड्यौलाको बासस्थान तयार गरिन्छ। गाई भैंसीको मलमुत्र र घरमै उपलब्ध हुने कुहिने फोहोर, च्यापत्ती, तरकारीका बोक्रा, अण्डाको बोक्रा तथा पात पतिङ्गरबाट मल तयार गरिने उनले बताइन्।
उनी भन्छिन्, "गड्यौलाको मल उत्पादन थोरै मिहिनेत गरेर धेरै लाभ लिन सकिने पेसा हो। गड्यौला चिसोमा हुर्किने जीव हो, गड्यौलालाई बाँच्न उचित तापक्रम चाहिने हुँदा तापक्रम जाँच गरिरहन आवश्यक छ। गड्यौला बस्ने स्थानको तापक्रम ३६ डिग्रीभन्दा माथिको हुनु हुँदैन।" चौपायाको मलमुत्रलाई सङ्कलन गरेर त्यहाँ गड्यौला राखिन्छ। गड्यौलाले त्यसलाई आहाराको रूपमा खाने गर्छ र त्यही मलमुत्र गर्छ। यसरी केही समयपछि जैविक मल तयार हुन्छ। माटोलाई चिसो बनाइराख्न र माटोको उर्वराशक्ति बढाउने हुँदा अन्य रासायनिक मलभन्दा यो निकै फलदायी रहेको जानुका राईको भनाइ छ।
"उतिबेला लिएको तालिमले आत्मनिर्भर बनाउँछ र जीविकोपार्जन गर्ने माध्यम बन्छ भन्ने लागेको थिएन," उनले भनिन्, "फोहोर भनेर फालिएका वस्तु नै यति उपयोगी हुन्छ भनेर मैले सोचेकी थिइनँ। अहिले त जान्ने हो भने फोहोरबाट धेरै लाभ लिन सकिने रहेछ।"
