चिकित्सा क्षेत्रमा दैनिक रूपमा बिरामीको उपचारमा समय बिताउने डा. खनालको पठन संस्कृति पनि उत्तिकै घतलाग्दो छ । अहिले के पढ्दै हुनुहुन्छ भन्ने प्रश्नमा उनी भन्छन्, “अहिले मेरो बानी एउटा मात्र किताबभन्दा पनि समानान्तर रूपमा दुई-तीनवटा किताब पढ्ने छ । भर्खर बजारमा आएको ‘उर्माल’ उपन्यास, मुराकामीको ‘काफ्का अन् द शोर’ र चन्द्रप्रकाश बानियाँको पुरानो ‘महारानी’ अहिले सँगसँगै पढिरहेको छु ।” एकैपटक धेरै किताब पढ्दा अलमल हुने तर्कलाई उनी आफ्नो बाल्यकालदेखिको बानी र कहिलेकाहीँ एकैपटक रुचिका किताबहरू आइपुग्दा प्रयोगका रूपमा पनि लिने गरेको बताउँछन् ।
गत वर्ष प्रकाशित उनको उपन्यास ‘सावर्णि’ले पाएको चर्चा र प्रतिक्रियाबारे डा. खनाल सन्तुष्ट देखिन्छन् । “यसलाई म सकारात्मक नै मान्छु, राम्रै छ । नयाँ विषयवस्तु, यसले उठाउन खोजेको विषय र भाषाशैली सबैलाई पाठकले मन पराउनुभएको छ,” उनी भन्छन्, “केही ठाउँमा सुधार गर्नुपर्ने कुरा पनि होलान्, त्यसलाई पनि आत्मसात् गरेको छु । तर, बजारमा पहिलो चिनारी दिएको यो किताबलाई नयाँ लेखकका रूपमा पाठकले जसरी स्वीकार्नुभयो, यसलाई म सफल नै मान्छु ।”
लामो समयदेखि अध्ययनमा रुचि राख्ने र पुस्तक लेखनसम्मको यात्रा तय गरेका डा. खनाल आफ्नो बाल्यकाललाई सम्झँदै पठन संस्कृतिसँग जोडिएको प्रसंग यसरी सुनाउँछन्, “सानोमा घरमा हामी तीन भाइ थियौं। म पढाइमा अलि अब्बल थिएँ, कक्षामा प्रथम हुन्थेँ । शिक्षकहरूले पनि माया गर्नुहुन्थ्यो।" विशेषगरी नेपाली पढाउने शिक्षकहरूले कथा, कविता, मुना-मदन र महाभारतका श्लोकहरू सुनाउने बानीले आफूलाई साहित्यतर्फ आकर्षित गरेको उनी ठान्छन्। यसका साथै, आफन्तहरू (विशेषतः भिनाजुहरू) को साहित्यिक लेखन र पाल्पा साहित्य समाज, पोखरा साहित्य संगमजस्ता संस्थाहरूमा हुने साहित्यिक कार्यक्रममा सहभागी हुँदा कविता वाचन गर्ने अवसरले पनि साहित्यप्रतिको रुचि बढाएको उनको अनुभव छ। बाल्यकालमा पढेकामध्ये ‘मुना-मदन’ र पछि किशोर अवस्थामा पढेका ‘शिरीषको फूल’ तथा ‘सुम्निमा’ उनलाई विशेष याद रहने कृतिहरू हुन्।
विज्ञान संकाय हुँदै चिकित्सा क्षेत्रमा प्रवेश गर्दा पनि उनको साहित्यिक मन भने सधैं जाग्रत रह्यो। "साइन्स पढ्दा पनि म बुटवल टुडेमा कविता र साना लेखहरू छपाउँथेँ," उनी विगत सम्झन्छन्, "चिकित्सा क्षेत्रको पढाइले धेरै समय लिए पनि साहित्यलाई कहिल्यै आफूबाट अलग गरिनँ।" वि.सं. २०६४ सालतिर एम.बी.बी.एस. प्रवेश परीक्षाको तयारीका लागि काठमाडौं आउँदा सुरुमा साहित्यिक माहौल नभए पनि भृकुटीमण्डप वरिपरि राखिएका साहित्यिक पुस्तकहरूले उनलाई तान्ने गर्थ्यो। "एम.बी.बी.एस.को एक्जाम नजिकिँदै गर्दा पनि ती किताब देख्दा किनेर पढ्न मन लाग्थ्यो। कति किताब किनेर राखेँ, जुन पछि पढेँ," उनी भन्छन्, "त्यतिबेला घनचक्कर भर्खर बजारमा आएको थियो, किनेँ तर पढ्न भने पछि मात्र पाएँ।"
उनको पहिलो पुस्तक ‘सेभेन ब्लु बल्स’ एम.बी.बी.एस. अध्ययनकै क्रममा लेखिएको थियो। तत्कालीन जनयुद्धको पृष्ठभूमिमा, आमालाई सेनाले लगेको ठानेर गाउँबाट काठमाडौं आई आमा खोज्ने एक बालकको संघर्षको कथा बोकेको उक्त उपन्यास प्रचारप्रसारको अभावमा खासै चर्चामा आउन सकेन। पुस्तक लेख्नुपर्छ भन्ने प्रेरणाबारे उनी भन्छन्, "कुनै विषयवस्तु दिमागमा आएपछि त्यो नलेखुन्जेल निद्रै नलाग्ने भयो। एम.बी.बी.एस.को पढाइ चलिरहे पनि राति सुत्ने बेला कथाले घच्घच्याउँथ्यो। त्यो लेख्नैपर्ने भएपछि लेख्न थालेँ।"
चिकित्सा क्षेत्र र साहित्य, दुई फरक धारजस्ता देखिए पनि डा. खनालका लागि यी परिपूरक बनेका छन्। साहित्यले व्यक्तित्वमा पार्ने प्रभावबारे उनी स्पष्ट पार्छन्, "जुनसुकै पेसाको मान्छेले पनि साहित्य पढ्यो भने उसको सोच्ने तरिका र व्यक्तित्वमा परिवर्तन आउँछ। साहित्य एउटा गहना जस्त्यो हो। साहित्यबाट टाढा रहनेहरूको व्यक्तित्वमा केही कमी भएजस्तो लाग्छ।" पढ्ने बानीले आफ्नो व्यक्तित्वमा पनि सकारात्मक प्रभाव पारेको उनी स्वीकार्छन्। साथीभाइहरूले पनि कुराकानीको प्रस्तुति र गहिराइमा फरक महसुस गर्ने गरेको उनी बताउँछन्। "यदि म केवल डाक्टर मात्र भएको भए बिरामीका कुरा गरेरै बस्थेँ होला," उनी थप्छन्, "साहित्यले मलाई अर्को आँखा दियो, जसले म दुनियाँका अनेक पाटा नियाल्न सक्छु।"
पठनले दृष्टिकोण निर्माणमा कसरी मद्दत गर्छ भन्नेबारे डा. खनालको वैज्ञानिक र दार्शनिक मत छ। "पढ्ने मान्छेको दिमागको न्युरोनल डेभलपमेन्ट र वायरिङ फरक किसिमले हुन्छ," उनी भन्छन्, "पढेका कुरा ठ्याक्कै जीवनमा लागू नहोलान्, तर जीवनमा आइपर्ने अनेक समस्यासँग जुध्न ती बनेका वायरिङले सहयोग गर्छन्।" उनी पठनलाई मस्तिष्कलाई स्वस्थ बनाउने माध्यमका रूपमा लिन्छन्, जसले अप्रत्यक्ष रूपमा जीवनका अनेक क्षेत्रमा सघाउ पुऱ्याउँछ।
अस्पतालको ८ घण्टे ड्युटी र त्यसपछिको थकानलाई पुस्तकले कसरी कम गर्छ भन्ने प्रश्नमा उनको जवाफ रोचक छ, "म कामबाट थाकेको खासै महसुस गर्दिनँ। थकान एउटा मनोवैज्ञानिक अनुभूति हो। हामी 'काम गरेपछि थाकिन्छ' भन्ने सोचले बढी थाक्छौं।" उनी शारीरिक थकानलाई क्षणिक मान्छन् र मानसिक थकानलाई बोझका रूपमा नलिन सुझाउँछन्।
चिकित्सा क्षेत्रका नवीनतम अनुसन्धानका साथै साहित्यिक कृतिहरू पनि उनको पठन सूचीमा पर्छन्। बजारमा चर्चा पाएका, मनपर्ने प्रकाशन गृहबाट निस्केका, मनपर्ने लेखकका नयाँ कृति वा मनपर्ने विषयवस्तु (जस्तै विज्ञानसम्बन्धी) उनका छनोटका आधार हुन्। मनपर्ने लेखकबारे सोध्दा उनी कुनै एक जनाको नाम लिन अप्ठ्यारो मान्छन्। बाल्यकालमा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा उनका आदर्श थिए। "उहाँको 'गरिब' कविता म गुनगुनाउँदै हिँड्थेँ," उनी सम्झन्छन्। पछि बी.पी. कोइराला, पारिजात, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, बालकृष्ण सम हुँदै अहिलेका अमर न्यौपाने, सुबिन भट्टराई लगायत सबै लेखकका कृति उनले पढ्ने गरेका छन्। "सबै लेखकको आ-आफ्नै किसिम हुन्छ, कसैको लेखाइलाई अर्कोसँग तुलना गर्दिनँ," उनी भन्छन्।
पुराना र नयाँ पुस्ताका लेखकका कृति पढ्दाको अनुभूतिबारे डा. खनालको आफ्नै विश्लेषण छ, "साहित्य समाजको ऐना हो र यसले आउने समाजको पनि मार्गनिर्देश गर्न सक्नुपर्छ। कहिलेकाहीँ लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा वा शंकर लामिछानेका निबन्ध पढ्दा अहिलेका लेखकभन्दा उहाँहरूको सोच अझ विराट लाग्छ।" सूचना र प्रविधिको यो युगमा पनि नेपाली साहित्यले अपेक्षित फड्को मार्न नसकेको हो कि भन्ने उनलाई लाग्छ र नयाँ पुस्ताले अझै अध्ययन गरेर यो क्षेत्रलाई माथि उठाउनुपर्नेमा जोड दिन्छन्।
डिजिटल माध्यमभन्दा भौतिक पुस्तक नै उनलाई बढी आत्मीय लाग्छ, यद्यपि यो पुस्तागत अनुभव मात्र हुन सक्ने उनी स्वीकार्छन्। देशका विभिन्न ठाउँमा भ्रमण गर्दा पठन संस्कृति केही घटेको तर पाठकले पढ्नलायक सामग्री नपाएको हो कि भन्ने उनलाई लाग्छ। "युवाहरू विश्वस्तरीय नेपाली साहित्य चाहन्छन्, सधैं रोनाधोनाका कथा कति पढ्नु?" उनी प्रश्न गर्छन्।
नयाँ लेखकहरूलाई उनको सुझाव छ, "कृति यसरी लेख्नुस् भनेर कसैलाई भन्न सकिन्न। लेखक जुन माटोमा छ, त्यसको सुगन्धलाई शब्दमा उतार्ने हो। माटो, संस्कृति र समाज नभुलौं। मान्छेको मनोविज्ञान, आफ्नो इतिहास र मानव सभ्यता पढ्नुस्, कथा आफैं आउँछ।"
आफ्नो दोस्रो उपन्यास ‘सावर्णि’ लेख्नुको प्रेरणाबारे उनी भन्छन्, "म बालरोग विशेषज्ञ भएकाले ओपीडीमा आउने बच्चाहरूमा मोबाइलको लत, आक्रामक व्यवहार, सामाजिक घुलमिलमा कमीजस्ता समस्या देखेपछि समाज कता जाँदैछ भनेर अध्ययन गर्न थालेँ। टेक्नोलोजी, एआई र मानव सभ्यताको भविष्यबारे पढ्दै जाँदा यो विषयलाई उपन्यास मार्फत प्रस्तुत गर्ने सोच आयो।" लेखकको परिकल्पना शक्तिबारे उनी भन्छन्, "कल्पनाशीलता बढाउन पूर्वीय दर्शन, विज्ञान, राजनीति, अर्थशास्त्र सबै पढ्नुपर्छ। एउटै सानो वृत्तमा खुम्चिएर हुँदैन।"
नेपाली समाजको मनोविज्ञान, विशेषगरी बाल मनोविज्ञानबारे उनी चिन्तित देखिन्छन्। "हामीले बालबच्चा हुर्काउन जानेनौं कि जस्तो लाग्छ। मन्टेश्वरीको नाम ल्यायौं तर अवधारणा लिएनौं," उनी भन्छन्, "बच्चालाई कसरी हुर्काउने, भावना कसरी व्यवस्थापन गर्ने भन्ने सिकाएनौं। अभिभावक आफैं मोबाइलमा व्यस्त छन्।" उनी थप्छन्, "समाज नकारात्मक, असहिष्णु र अधीर बन्दै गएको छ। यसलाई सही बाटोमा ल्याउन बुझेकाहरूले नेतृत्व लिनुपर्छ।" अभिभावकहरूलाई उनको सुझाव छ, "तपाईंको बच्चा तपाईं जस्तै हुने सम्भावना बढी हुन्छ। यदि बच्चालाई राम्रो बनाउन चाहनुहुन्छ भने पहिला आफूलाई सुधार्नुस्।"
आफ्नो बाल्यकालमा आमाको मेहेनती स्वभावले आफूलाई निकै प्रभावित पारेको उनी बताउँछन्। "जीवनमा केही पाउन मेहेनत नै गर्नुपर्छ, केही कुरा सजिलै पाइँदैन भन्ने आमाबाट सिकेँ," उनी भन्छन्। समाजले आफूबाट पहिलेदेखि नै केही अपेक्षा राखेको र त्यसले आफूलाई जिम्मेवार बनाएको उनको अनुभव छ। बाल्यकालमा 'बाल मिर्मिरे' नामक क्लब खोलेर सामाजिक काम गरेको समेत उनी सम्झन्छन्।
अहिले अध्ययनकै साथमा अर्को पुस्तक र बाल मनोविज्ञानसम्बन्धी केही लेख्ने तयारीमा रहेका डा. खनाल नेपाली, अंग्रेजी र केही हिन्दी भाषाका पुस्तकहरू पढ्छन्।
अन्त्यमा, उनी भन्छन्, "सबैलाई भन्न चाहन्छु, तपाईं जस्तो हुनुहुन्छ, बालबच्चा त्यस्तै हुने सम्भावना बढी हुन्छ। त्यसैले उनीहरूलाई माथि पुऱ्याउनु छ भने आफैं परिवर्तन हुनुहोस्। पठन संस्कृति विकास गरौं, आफू पनि पढौं, अरूलाई पनि प्रेरित गरौं। कसैको जन्मदिनमा उपहारस्वरूप किताब दिने बानी बसालौं। समृद्ध देशहरूको इतिहास हेर्ने हो भने उनीहरूको पढ्ने बानी पहिलेदेखि नै बलियो भएको देखिन्छ। हामीले पनि त्यो संस्कृति विकास गर्नुपर्छ।"
डा. श्रीधर खनाल चिकित्सा सेवामार्फत समाजको शारीरिक स्वास्थ्य र साहित्य सिर्जनामार्फत बौद्धिक चेतना अभिवृद्धि गर्ने दुर्लभ पथमा निरन्तर अग्रसर छन्। उनको जीवन र विचारले धेरैलाई अध्ययन, सिर्जना र सामाजिक उत्तरदायित्वप्रति प्रेरित गरिरहनेछ।
(पाल्पाको रमणीय भूमिमा जन्मिएर स्वास्थ्य सेवा र साहित्य सिर्जनामा समानान्तर उत्कृष्टता हासिल गरिरहेका डा. श्रीधर खनाल हाल कीर्तिपुर अस्पतालमा बालरोग विशेषज्ञका रूपमा कार्यरत छन् । चिकित्साजस्तो गहन र व्यस्त पेसामा रहेर पनि साहित्यप्रतिको उनको लगावले धेरैलाई प्रेरित गरेको छ । कलेज अध्ययनकै क्रममा ‘सेभेन ब्लु बल्स’ नामक पहिलो पुस्तक प्रकाशन गरेका डा. खनालको गत वर्ष भदौमा प्रकाशित दोस्रो उपन्यास ‘सावर्णि’ले भने नेपाली साहित्य बजारमा एआई र रोबोटिक्सजस्तो नवीन विषयवस्तुका कारण विशेष चर्चा पायो । डा. खनालसँग उनको अध्ययन, अभ्यास, अनुभव र पठन संस्कृतिबारे गरिएको कुराकानीमा आधारित लेख)
