कुनै समय राजाहरूको सिकार खेलिने थलोको रूपमा परिचित बर्दिया आज विश्वमै वन्यजन्तु संरक्षण, विशेषगरी पाटे बाघको संरक्षणमा एउटा सफल उदाहरण बनेको छ। तराईको विशाल फाँटमा फैलिएको यो राष्ट्रिय निकुञ्जले सिकार आरक्षदेखि विश्वव्यापी पुरस्कार विजेता बन्नेसम्मको लामो र प्रेरणादायी यात्रा तय गरेको छ। यो केवल एउटा निकुञ्ज होइन, यो प्रकृति र मानवबीचको सहअस्तित्व, अथक संरक्षण प्रयास र राष्ट्रिय गौरवको जीवन्त प्रतीक हो।
इतिहासदेखि वर्तमानसम्मको यात्रा
यस निकुञ्जको इतिहास वि.सं. २०२६ (सन् १९६९) बाट सुरु हुन्छ, जब तत्कालीन राजपरिवारको सिकार मनोरञ्जनका लागि ३६८ वर्ग कि.मि. क्षेत्रफलमा शाही सिकार आरक्ष स्थापना गरियो। वन्यजन्तुको बढ्दो महत्वलाई आत्मसात् गर्दै यसलाई विभिन्न चरणमा स्तरोन्नति गरियो। वि.सं. २०३२ मा शाही कर्णाली वन्यजन्तु आरक्ष, वि.सं. २०३८ मा शाही बर्दिया वन्यजन्तु आरक्ष हुँदै अन्ततः वि.सं. २०४५ (सन् १९८८) मा यसले शाही बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज को दर्जा पायो। वि.सं. २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि 'शाही' शब्द हटाई यसको नाम बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज कायम गरियो, जसले यसलाई जनताको सम्पत्तिको रूपमा स्थापित गर्यो।
निकुञ्जको क्षेत्रफललाई ९६८ वर्ग किलोमिटरमा विस्तार गर्ने क्रममा बबई उपत्यकाका २६ गाउँका करिब ८,५०० स्थानीयलाई बर्दियाकै ताराताल क्षेत्रमा स्थानान्तरण गरिएको थियो। यो त्याग आज संरक्षण सफलताको बलियो आधार बनेको छ।
जैविक विविधताको अनुपम खानी
बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज तराई क्षेत्रकै सबैभन्दा ठूलो र जैविक विविधताले सम्पन्न निकुञ्ज हो। यहाँको करिब ७० प्रतिशत भू-भाग सालको घना जङ्गलले ढाकिएको छ भने बाँकी ३० प्रतिशत घाँसे मैदान र नदीतटीय वनले भरिएको छ। यो विविधतापूर्ण वासस्थानले अनगिन्ती जीवजन्तुलाई आश्रय दिएको छ:
- स्तनधारी: विश्वमै दुर्लभ पाटे बाघ, एकसिङ्गे गैँडा, जङ्गली हात्ती, चितुवा, कृष्णसार, जरायो, बाह्रसिङ्गा लगायत ५७ भन्दा बढी प्रजाति।
- चराचुरुङ्गी: खरमजुर, धनेश, मयूर जस्ता ५१३ भन्दा बढी प्रजातिका चराहरू।
- सरिसृप तथा उभयचर: घडियाल गोही, मगर गोही, अजिङ्गर लगायत २५ भन्दा बढी प्रजाति।
- जलचर: कर्णाली र बबई नदीमा १२१ भन्दा बढी प्रजातिका माछा र दुर्लभ सोंस (डल्फिन) पाइन्छन्।
बाघ संरक्षणको ऐतिहासिक सफलता र पछिल्ला उपलब्धिहरू
बर्दियाको सबैभन्दा ठूलो चिनारी पाटे बाघ (Royal Bengal Tiger) हो। कुनै समय यहाँ बाघको सङ्ख्या निकै न्यून थियो। सन् २००९ मा करिब २० वटा मात्र बाघ रहेको अनुमान थियो। तर, सन् २०१० मा रूसको सेन्ट पिटर्सबर्गमा भएको अन्तर्राष्ट्रिय बाघ सम्मेलनमा नेपालले सन् २०२२ सम्ममा बाघको सङ्ख्या दोब्बर बनाउने (TX2) प्रतिबद्धता जनाएपछि संरक्षण कार्यले नयाँ गति लियो।
त्यसपछिका वर्षहरूमा निकुञ्ज प्रशासन, नेपाली सेना, राष्ट्रिय प्रकृति संरक्षण कोष (NTNC), विश्व वन्यजन्तु कोष (WWF) नेपाल र मध्यवर्ती क्षेत्रका समुदायको अथक प्रयासले चमत्कार नै गर्यो।
- सन् २०१८ को गणना: बर्दियामा बाघको सङ्ख्या ८७ पुग्यो।
- सन् २०२२ को राष्ट्रिय बाघ सर्वेक्षण: यो सर्वेक्षणले ऐतिहासिक सफलता देखायो। नेपालमा बाघको कुल सङ्ख्या ३५५ पुग्यो भने बर्दियामा मात्रै १२५ वटा वयस्क बाघ रहेको पुष्टि भयो। यो सङ्ख्या सन् २००९ को तुलनामा ६ गुणाभन्दा बढी हो।
बाघको सङ्ख्या दोब्बरभन्दा बढीले वृद्धि गर्न सफल भएकोमा बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज र यसका साझेदारहरूलाई सन् २०२२ मा प्रतिष्ठित अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कार ‘TX2 Award’ प्रदान गरियो। यो पुरस्कारले बर्दियाको संरक्षण मोडेललाई विश्वव्यापी रूपमा चिनाएको छ।
वर्तमान अवस्था र सन् २०२५ को मार्गचित्र
सन् २०२५ सम्म आइपुग्दा, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज संरक्षण सफलतालाई दिगो बनाउने र नयाँ चुनौतीहरूको सामना गर्ने दिशामा केन्द्रित छ।
१. मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व न्यूनीकरण: बाघ र अन्य वन्यजन्तुको सङ्ख्या बढेसँगै मानव-वन्यजन्तु द्वन्द्व प्रमुख चुनौती बनेको छ। यसको समाधानका लागि निकुञ्जले राहत तथा क्षतिपूर्ति वितरण, समुदायमा आधारित 'र्यापिड रेस्पोन्स टिम' परिचालन, र वन्यजन्तुलाई गाउँ पस्नबाट रोक्न तारबार र अन्य अवरोध निर्माण जस्ता कार्यहरूलाई तीव्रता दिएको छ।
२. दिगो पर्या-पर्यटन: बर्दिया आज 'बाघ हेर्ने उत्कृष्ट गन्तव्य' बनेको छ। स्थानीय समुदायको आयआर्जन बढाउन र संरक्षणमा उनीहरूको अपनत्व कायम राख्न होमस्टे, नेचर गाइड तालिम र साना होटल व्यवसायलाई प्रवर्द्धन गरिएको छ। यसले वन्यजन्तुबाट हुने क्षतिलाई पर्यटनबाट हुने लाभले कम गर्न मद्दत पुर्याएको छ।
३. वैज्ञानिक अनुसन्धान र प्रविधिको प्रयोग: बाघको निगरानीका लागि क्यामेरा ट्र्यापिङ, स्याटेलाइट कलर र 'स्मार्ट पेट्रोलिङ' जस्ता आधुनिक प्रविधिको प्रयोग बढाइएको छ। यसले चोरी-सिकार नियन्त्रण र वन्यजन्तुको आनीबानी बुझ्न मद्दत गरेको छ।
बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जको सफलता केवल बाघको सङ्ख्या वृद्धिमा मात्र सीमित छैन; यो स्थानीय समुदायको त्याग, संरक्षणकर्मीको समर्पण र राष्ट्रिय प्रतिबद्धताको अनुपम कथा हो। पारिस्थितिक प्रणालीको स्वास्थ्य सूचक मानिने बाघको संरक्षणले सम्पूर्ण जैविक विविधताको रक्षा गर्दछ। बाघ रहे वन रहन्छ, र वन रहे मात्र बर्दियाको पहिचान र समृद्धि कायम रहन्छ। यो विश्वव्यापी सम्पदाको संरक्षण गर्नु हामी सबैको साझा दायित्व हो।
